12 Angry Men

Μάθημα Δημοκρατίας 

1957, USA, 96 min

Ελληνικός Τίτλος: Οι 12 Ένορκοι

Σκηνοθεσία: Sidney Lumet/Σενάριο: Reginald Rose/Παίζουν: Martin Balsam, John Fiedler, Lee J.Cobb, E.G.Marshall, Jack Klugman, Edward Binns, Jack Warden, Henry Fonda, Joseph Sweeney, Ed Begley, George Voskovec, Robert Webber

Μετά το τέλος της ακροαματικής διαδικασίας στη δίκη ενός 18χρονου Πορτορικανού, που κατηγορείται ότι δολοφόνησε τον πατέρα του, το σώμα των ενόρκων αποσύρεται για να καταλήξει στην ετυμηγορία, που αν είναι καταδικαστική θα στείλει το νεαρό στην ηλεκτρική καρέκλα. Τα πράγματα αρχικά δείχνουν απλά, με τους περισσότερους ενόρκους να πιστεύουν ακράδαντα στην ενοχή του κατηγορούμενου, ώσπου ένας απ’ αυτούς διατυπώνει τις αμφιβολίες του και ζητά από τους υπόλοιπους να συζητήσουν σε βάθος την υπόθεση…

Πρόκειται για την πρώτη κινηματογραφική ταινία του Sidney Lumet (Serpico, Το Δίκτυο, Η Ετυμηγορία, Σκυλίσια Μέρα) -που μέχρι εκείνη τη στιγμή δούλευε μόνο για την τηλεόραση- και πιθανότατα την καλύτερη του. Η ταινία διαδραματίζεται σχεδόν ολόκληρη σε ένα δωμάτιο, στο οποίο συνεδριάζουν οι ένορκοι. Ανήκει στην κατηγορία των λεγόμενων δικαστικών δραμάτων, μόνο που στην περίπτωση μας δεν παρακολουθούμε την ακροαματική διαδικασία και τις καταθέσεις των μαρτύρων, αλλά μαθαίνουμε για όλα αυτά από τις συζητήσεις μεταξύ των ενόρκων ενόσω αυτοί προσπαθούν να καταλήξουν σε μια -απαραίτητα- ομόφωνη απόφαση.

Ο Lumet επιλέγει πολύ προσεκτικά τους ενόρκους του, συνθέτοντας γλαφυρά το μωσαϊκό της αμερικανικής κοινωνίας της εποχής: Ένας βοηθός προπονητή σε τοπικό γυμνάσιο που προΐσταται της διαδικασίας, ένας εσωστρεφής τραπεζικός υπάλληλος, ένας παρορμητικός αυτοδημιούργητος επιχειρηματίας που μαθαίνουμε ότι έχει κακές σχέσεις με το γιο του, ένας αναλυτικός και σίγουρος για τον εαυτό του χρηματιστής, ένας κάτοικος μιας υποβαθμισμένης γειτονιάς παρόμοιας μ’ αυτήν όπου εξελίχθηκε το δράμα, ένας λαϊκός μεροκαματιάρης, ένας ανώριμος και ανεύθυνος πωλητής, ένας ουμανιστής αρχιτέκτονας  που γίνεται η πέτρα του σκανδάλου, ένας γραφικός αλλά παρατηρητικός ηλικιωμένος, ένας εξωστρεφής και φαφλατάς ιδιοκτήτης γκαράζ, ένας μετανάστης ωρολογοποιός και ένας αναποφάσιστος χιουμορίστας διαφημιστής. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν μαθαίνουμε ποτέ  τα ονόματα τους, εκτός από την τελευταία σκηνή έξω πια από το δικαστήριο, όπου ο Henry Fonda συστήνεται στον Joseph Sweeney, ενώ εντύπωση προκαλεί η απουσία έστω μιας γυναίκας από το σώμα των ενόρκων (παρ’ ότι  δικαιούνταν  από το νόμο να συμμετέχουν). Από όλους αυτούς μόνο ο αρχιτέκτονας (Fonda) έχει αντιρρήσεις για την ενοχή του κατηγορουμένου στην αρχή, όχι γιατί πιστεύει στην αθωότητα του, αλλά επειδή θεωρεί ότι όταν κρίνεται μια ανθρώπινη ζωή, αξίζει μια πιο διεξοδική συζήτηση γύρω από το θέμα.  Η αντιπαράθεση του με τον ‘Eνορκο 3 (Lee J.Cobb), ενός εγωιστή και πεισματάρη ανθρώπου που οι κακές σχέσεις του με το γιο του τον έχουν οδηγήσει στις παρυφές του φασισμού, πυροδοτεί τις εξελίξεις. Μέσα από την ανάλυση των στοιχείων της υπόθεσης που επακολουθεί, ξεγυμνώνονται μαεστρικά οι “θυμωμένες” προσωπικότητες όλων των ενόρκων, οι ανησυχίες , οι εμμονές και οι προκαταλήψεις τους, ενώ παράλληλα ο Lumet κάνει ένα ευρύτερο σχόλιο για το σύστημα της αμερικανικής δικαιοσύνης, τη λειτουργία της δημοκρατίας, την υποκειμενικότητα της κρίσης, τις κοινωνικές-ταξικές διαφορές, το ρατσισμό, την ξενοφοβία και τελικά για την αξία της ανθρώπινης ζωής, θέματα πολύ  επίκαιρα δυστυχώς και στις μέρες μας. Σε ένα δεύτερο υπόγειο επίπεδο όμως καταγράφεται η δυνατότητα ενός προικισμένου ανθρώπου να επιβληθεί με την επιχειρηματολογία και την πειθώ του στη μάζα και να την καθοδηγήσει στην εκπλήρωση των -όποιων- στόχων του, αφού από τη μια η επιχειρηματολογία του Henry Fonda στην αρχή κάθε άλλο παρά ρεαλιστική είναι, ενώ από την άλλη κάποιοι ένορκοι αλλάζουν την ψήφο τους σε σημεία που δεν δικαιολογείται από την πορεία της συζήτησης -όταν ακόμα πολλά στοιχεία του κατηγορητηρίου παραμένουν ακλόνητα, ωθούμενοι από την συμπάθεια ή αντιπάθεια τους προς τους εκφραστές των δύο απόψεων. Σε κανένα σημείο της ταινίας πάντως δεν υποστηρίζεται ότι ο κατηγορούμενος είναι πράγματι αθώος: αυτό δεν ενδιαφέρει καθόλου το Lumet. Η διαδικασία της αναζήτησης της “αλήθειας” είναι αυτό που τον απασχολεί… Το σημείο τριβής εδώ είναι η “εύλογη αμφιβολία” (reasonable doubt), ένα παραθυράκι, μια δικλείδα ασφαλείας που παρέχει το απρόσωπο  νομικό σύστημα στους αδύναμους εκφραστές του, το περιθώριο ανθρώπινου λάθους… 

Ο Lumet σκηνοθετεί χρησιμοποιώντας διάφορες γωνίες λήψης, ανεβάζοντας την ένταση από λεπτό σε λεπτό. Τα πρώτα πλάνα της ταινίας είναι γυρισμένα από ψηλά, ενώ με την πάροδο του χρόνου η κάμερα σιγά σιγά κατεβαίνει στο επίπεδο του ανθρώπινου ματιού και επικεντρώνει στα πρόσωπα των πρωταγωνιστών δημιουργώντας ένα προοδευτικά αυξανόμενο αίσθημα κλειστοφοβίας. Το αίσθημα αυτό επιτείνεται με τις εναλλαγές των καιρικών φαινομένων, που συμπίπτουν με την αλλαγή στην ψυχολογία των ηρώων: στην αρχή η αποπνικτική ζέστη κάνει τους περισσότερους ενόρκους να θέλουν να τελειώνουν γρήγορα, ενώ όταν για πρώτη φορά υπάρχει ισοψηφία στην ψηφοφορία ξεσπά μια δυνατή καταιγίδα. Όταν τελικά οι ένορκοι φεύγουν, η βροχή έχει σταματήσει  και η ηρεμία επανέρχεται…

Το σενάριο του Reginald Rose είναι πραγματικά υποδειγματικό. Μέσα σε 96 λεπτά χτίζει από το μηδέν 12 διαφορετικούς  ανθρώπινους χαρακτήρες… ούτε μια ατάκα δεν πάει χαμένη, ούτε μια στιγμή δεν υπάρχει που η “δράση” χαλαρώνει… ο ίδιος ο Rose που είχε γράψει αρχικά μια πρώτη εκδοχή του σεναρίου για μια τηλεταινία του 1954, δήλωσε ότι άντλησε την έμπνευση του από μια προσωπική του εμπειρία ως μέλος ενός σώματος ενόρκων σε δίκη για ανθρωποκτονία, όπου εντυπωσιάστηκε από το αμετάκλητο της τελικής απόφασης για μια ανθρώπινη ζωή.

Οι ερμηνείες τέλος είναι απλά συγκλονιστικές. Από το Henry Fonda στο ρόλο του αντιρρησία αρχιτέκτονα ως το Lee J.Cobb στο ρόλο του ανταγωνιστή του, από τον Ed Beagley στον Joseph Sweeney …και οι 12 ήταν υπέροχοι (…) με την εμπνευσμένη καθοδήγηση του Sidney Lumet.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Βαθιά ουμανιστική ταινία με πολλαπλές αναγνώσεις, ένα αριστούργημα που θα έπρεπε να διδάσκεται στις κινηματογραφικές σχολές αλλά ίσως ακόμα και στα σχολεία σαν μάθημα δημοκρατίας και σεβασμού της ανθρώπινης ύπαρξης.

9,5/10